2023 Denizli Tütün Üretimi ve Piyasası

Giriş: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) 2022 yılı Bitkisel Üretim İstatistiklerine göre Türkiye tütün üretiminde Denizli ikinci, Ege Bölgesi üretiminde birinci durumdadır. Türkiye’de üretilen 82.250 ton tütünün 17.453 tonu Denizli’de üretilmiştir. 2022 yılında en fazla tütün üretimi yapılan il 19.968 ton ile Adıyaman olurken, üçüncü 11.353 ton ile Manisa olmuştur. 2023 yılında Denizli’de yaklaşık 9.500 üretici, 220 bin dekar alanda tütün üretimi yapmıştır.

Acıpayam, Bekilli, Beyağaç, Buldan, Çal, Çameli, Çivril, Güney, Kale, Tavas, Bozkurt, Pamukkale ve Serinhisar olmak üzere 13 ilçede tütün üretilmektedir. Kale, Tavas, Acıpayam ve Beyağaç İlçelerinde Denizli tütün üretiminin %85’si yapılmaktadır. Önceki yıllarda tütün üretimine alternatif olarak kekik, lavanta ve adaçayı gibi ıtri ve tıbbi bitkilerin tütün üretim alanlarına girmesiyle her geçen yıl tütün üretici sayısı ve üretim alanlarında azalmalar olmuştu. Yabancı otlardan kaynaklanan “Pirolozidin Alkaloidi (PA)” nedeniyle, birkaç yıldır kekiğin pazarlama ve satışında sorunlar yaşanmaktadır. Yaşanan sorunlar çözülemezse kekik üreticisinin bir kısmı tütün üretimine geçebilecektir.

Sözleşme Bilgileri: Tütün, 4733 sayılı Tütün Kanununa göre 2002 yılından bu yana yazılı sözleşme esasına göre üretilmektedir. 2023 yılında Denizli’de Tarım ve Orman Bakanlığı Tütün ve Alkol Daire Başkanlığından (TADB) “Tütün Ticareti Yetki Belgesi” olan 8 tütün şirketi sözleşme yapmıştır. Bu şirketler “TTL, Socotab, Alliance One, Sunel, Prestij, Özege, Oriental Link ve Royal Tobacco” olarak sıralanabilir. Tütün şirketleri üretim döneminde üreticilere avans ödemesi yapmakta ve üretimi takip etmektedir. Sözleşmelerin fiyat ve özel şartlar bölümü şirketler tarafından belirlenmektedir. 7 kalite değeri üzerinden yapılan sözleşmelerde, 1. kalite fiyatı kilogramı 115 TL olarak yer almaktadır. Geçen yıl Ege Bölgesi tütün üretimi 44,5 bin ton olarak gerçekleşmiş, tütün şirketleri 2022 yılı alımlarında 55 TL’lik fiyatın üzerine 15 TL prim ödemesi yaparak 70 TL’den alımları tamamlamıştı.

Üretim: Şubat - Mart aylarında fide yetiştirme ile başlayan tütün üretim süreci, Ekim ayı ortalarında tamamlanmıştır. Köy çeşidi tütün tohumlarının yanında Tarım Bakanlığı üretimi sertifikalı Akhisar 97, İzmir Özbaş, Sarıbağlar 407 ile tütün şirketlerinin dağıttığı sertifikalı Birlik 124 ve Birlik 128 gibi İzmir menşe tütün tohumu çeşitleriyle üretim yapılmaktadır.

Kış yağışlarının yetersiz olduğu bölgemizde, Mart ve Nisan ayları da kurak geçmiştir. Nisan ayında başlayan tütün dikim işleri, Mayıs ayında yağışların başladığı ilk haftaya kadar devam etmiştir. Kısa aralıklarla Haziran ayının sonuna kadar devam eden yağmurun ara verdiği günlerde, ağır tavlı tarlalara dikimler yapılmaya çalışılmıştır. Yağışlar nedeniyle tütün dikimleri Temmuz ayının 10’u gibi tamamlanabilmiştir. Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında 100’er mm’nin üzerinde yağış kaydedilmiş, Haziran ayı yağışları çapa döneminde olan tütünlerin büyüme ve gelişmesine olumlu etki yapmıştır. Geç dikilen tütünlerde verim daha yüksektir. Tütün dikim makineleri ile yapılan dikimlerde, günde 6-7 dekar tütün dikilebilmektedir. Haziran sonu ve Temmuz aylarında yapılan dikimler, 3,5-4 ay vejetasyon süresi olan tütünün kırım işlerini Ekim ayı ortalarına kadar uzattığında, yüksek rakımlı üretim yerlerinde kurutulan tütünlerin güzlek olarak kalacağı değerlendirilmektedir. Yapılamayan dikimler fidelerin kartlaşmasına ve fide sıkıntısına yol açmış, kartlaşan fideleri birkaç defa biçen üreticiler olmuştur. Dekardan 50-150 kg arasında verim alınan sezonda, ortalama verim 90 kg olarak tahmin edilmektedir. Üretim döneminde verim ve kaliteyi olumsuz etkileyen hastalık ve zararlılar da görülmüştür.

Erken dikilen tütünlerde tripslerle mücadeleyi aksatan üreticilerde domates lekeli solgunluk virüsü (TSWV) hastalığı ile canavarotu bulaşık olan tarlalarda verim ve kalite kayıpları yaşanmıştır. Kök çürüklüğü nedeniyle kök boğazından devrilmiş, pörsümüş ve kurumuş tütünlerde vardır. Düşük sıcaklık değerlerinin tütün kılcal köklerine zarar vermesi ve bu zarar gören yerlerden kök çürüklüğü etmenlerinin giriş yaparak bitkileri enfekte ettiği düşünülmektedir. Bu yıl geçen yıllardan farklı olarak geniş alanlarda tütün mildiyösü (maviküf) hastalığı etkili olmuş, ilaçlamalarını zamanında yapan üreticiler az hasarla hastalığı atlatmıştır. Hastalık yaygın olarak görüldüğünden önümüzdeki yıl için risk oluşturmaktadır. Hastalık etmeni, tarlada bırakılan maviküflü yaprak ve bitkilerde misel formunda kışlayacağından, ilkbaharda rüzgarlar yardımıyla yeni gelişen tütün fideleri üzerine ulaştığında enfeksiyonlara neden olacaktır. Bu nedenle tütün üreticileri maviküf hastalğı konusunda daha dikkatli davranmalıdır.

Üretici başına 20 dekarın üzerinde bir alanda emek yoğun olarak tütün üretimi yapılmaktadır. En çok kırım döneminde işçiliğe ihtiyaç duyulmaktadır. Genellikle üretimin her aşaması aile emeği ile karşılanmakta, ihtiyaç durumunda ya yevmiyeci çalıştırılmakta ya da üreticilerin karşılıklı yardımlaşması ile kırım işleri sürdürülmektedir. Son yıllarda üretim maliyetlerinin düşürülmesi amacıyla tütünlerin ipe dizilmesi yerine, elekte ve filede kurutma yöntemleri yaygınlaşmıştır. Bölgemizde tütünlerin yaklaşık %85’lık kısmı elekte kurutulmaktadır. Bu yöntemle, kırım işçiliği maliyeti düşmektedir. Bu yıl kırım yevmiyeleri 700 TL’ye kadar çıkmıştır. Elekte kurutulan tütünlerin, el el kırımları yapılarak eleğe demet (tapa) şeklinde yerleştirilip kurutulması gerekmektedir. Uygulamada çoğunlukla bir veya iki seferde sıyırılarak kırımlarının yapıldığı, yaprak sap ve uçları hizalanıp eleklerde kurutulmaktadır. Gök, olgun ve geçik yaprakların aynı anda sıyrılarak kurutulması, tütün kimyası (nikotin, şeker, aromatik maddeler, organik asitler vb.) yönüyle istenmeyen ürünler ortaya çıkaracağından, tütünlerin ihracatı ve harmanlarda kullanımı konularında sıkıntı yaşatacağı aşikârdır. Bunun yanında tütünlerini el el kırıp, dizerek kurutan üreticilere fiyat farkı verilmelidir.

Kurutulup istife alınmış tütünler, Ekim-Kasım aylarında tasnif ve tavlama yapılarak kutulanacaktır. Kutulanmış tütünlerin Kasım-Aralık aylarında kalite ve rekolte tespiti yapılacak, Ocak-Şubat aylarında alım ve ödeme işlemleriyle üretim sezonu tamamlanacaktır.

Ekonomi: İlimizde üretilen İzmir menşe yaprak tütünler şark tipi (oryantal) tütün sınıfındadır. Bu tütünler aromatik ve kalite özellikleri yüksek tütün grubundadır. Ege Bölgesinde üretilen tütünlerin bir kısmı Ülkemizdeki sigara sanayisinde kullanılmakta, geriye kalan kısmı ise ihraç edilmektedir.

17.000 ton tütün üretiminin olacağı, İl ekonomisine 2023 yılında 2 milyar TL gelir sağlayacağı tahmin edilmektedir. Üreticiler, geçen yıl başlatılan prim uygulamasının devamını ve kilo başına enaz 15-20 TL prim verilmesini beklemektedir. 2022 yılında tütünden 1 milyar TL gelir elde edilmişti.

Türkiye’de faaliyet gösteren yaprak tütün şirketleri yazılı sözleşme usulü tütün üretimi yaptırmakta, aldıkları yaprak tütünleri işleyerek standart hale getirmekte, tütünlerin olgunlaşmasını (fermantasyon) sağlayıp sigara şirketlerine satmaktadır. Sigara şirketlerinin verdiği sipariş miktarı, fiyatları ve piyasayı oluşturmaktadır. Sigara üretim maliyetlerinin yanında, yüksek vergiler ve rekabetçi ortam yaprak tütün piyasasını etkileyen unsurlardan bazılarıdır. Dünya sigara şirketleri şark tipi tütün ihtiyacını Türkiye ve Balkan Ülkelerinden temin etmekte, Türkiye bu ihtiyacın yaklaşık 1/3’ünü karşılamaktadır. 2022 yılında Ülkemizin tütün ihracatı 60,4 bin ton olmuş, bu ihracattan 276,9 milyon $ gelir elde edilmiştir. Ülke tütün ihracatının 35 bin ton ve 184,9 milyon $’lık kısmı Ege Bölgesine aittir.

Tabloda, bütün mal ve hizmetlerin satın alındığı kabul edilerek yaklaşık tütün üretim maliyeti çıkarılmıştır. Üreticiler alacakları paranın enaz 2/3’ünü avans olarak aldığından, faiz eklenmeden elekte kurutulan tütünlere göre üretim maliyeti çıkarılmıştır

Avans alınmadan üretim yapılması durumunda, üretim maliyetine ilave faiz kalemiyle maliyet 118,13 TL/kg çıkmaktadır.

El el kırım yaparak dizi kurutması yapan avans almış üretici tütünlerinin maliyeti ise 147 TL/kg’ı bulmaktadır

Sonuç:

Nevi fiyatları tek taraflı olarak alıcı tarafından belirlenmektedir. Çiftçilerin örgütsüz olması, ekonomik bakımdan güçlü olan tütün şirketleri karşısında elini zayıf bırakmaktadır. Bölgede tütün üretimi, şirketlerin verdiği avansla yürütülmektedir. Alınan avanslar üretim sermayesi olarak kullanıldığından, üreticinin elini rahatlatmaktadır. Avansın azalması veya kesilmesi tütün üretimini sekteye uğratabilecektir.
Ürün birim fiyatlarının enflasyon artışının altında kalması, üretici gelirini düşürmektedir. Tütün üretim sözleşmelerine, avans dışında tahakkuk edecek miktara enflasyon farkı uygulama maddeleri eklenmelidir.
Tütünlerin üretim yılı içinde alım çalışmaları tamamlanmalıdır.
İhracata konu bu tütünler, havza bazlı destekleme modeli içine alınmalıdır.

Başka geçim kaynağı olmayan yoksul ailelere özgü bir üretim haline gelen tütün tarımında, 2023 yılı iyisiyle-kötüsüyle her şeye rağmen tamamlandı. Tütün piyasasının üretici ve alıcı memnuniyetiyle sonuçlanması temennisiyle… 18/Ekim/2023