Tütün Ekolojisi

Tütün, ekolojik istekleri ve adaptasyon yeteneği bakımından, kültür bitkileri içinde belki de en büyük varyasyona sahip olan bitkidir. Tütün bitkisinin yetişmesi bakımından çok eksterm koşullar hariç sınırlayıcı herhangi bir faktör ve yer söz konusu değildir. Tütün, bugün kuzey yarım kürede İsveç’ten, güney yarım kürede Avustralya’ya, Amerika’nın batısından Japonya’ya kadar dünyanın hemen her yerinde yetişebilmektedir. Burada önemli olan nokta, tütünün en ekonomik ve en kaliteli şekilde nerede ve hangi koşullarda yetiştirilebileceğidir.*

Tütün, bitkiler aleminin çiçekli bitkiler sınıfının, kapalı tohumlular alt sınıfının, tek çenekliler grubuna dahil tüp çiçekliler takımına girmektedir. Tütün, patlıcan, domates ve biber gibi çok önemli kültür bitkilerinin içinde bulunduğu Solanaceae familyasındandır. Tütünün yetiştirilmesine ve dünyada başka bir bitkide görülmeyecek şekilde yayılmasına neden olan esas unsur köklerinde üretilip, yapraklarında depolanan nikotin alkoloididir. Tütün, keyf verici bitkiler içinde en yaygın olanı ve en çok üretilenidir. Keyf verme dışında kullanıcılara hiçbir faydası olmadığı gibi, insan ve çevre sağlığı üzerinde çok büyük zararlara neden olmaktadır. Sağlığa bu kadar zararlı olmasına karşın, ilk tütünü kullanan kişiden günümüze kadar tütün, keyif verici olarak kullanılmış ve hala da kullanılmaktadır. Geçmişten bu yana değişen tek şey, tütünün kullanım şeklidir.

Tütün 56º kuzey paralelinden, 38⁰ güney paraleline kadar, çok geniş bir alanda yetiştiği için pekçok ekotipleri ortaya çıkmıştır. 2022 yılı dünya tütün üretimi 6.096.358 ton olmuş, bu miktar 3.369.767** hektar alanda üretilmiştir. Tütünün orijini, diğer bir deyişle gen merkezi ve anavatanı Güney Amerika Antil Adaları’dır. Önce Avrupa’ya getirilen tütün, buradan hızla dünyaya yayılmıştır. Bilindiği gibi tütünün, Nicotiana cinsinin pekçok türü, alt türü ve ekotipi çeşitleri vardır. Tütün, bir bölgede uzun süre yetiştirildiğinde o bölgenin adı ile yeni bir çeşit veya ekotip oluşturabilen bir bitkidir. Ege Bölgesinde yetişen tütünler köken olarak aynıdır ve üçe ayrılmaktadır. Bu tütünler Makedonya’dan getirilmiştir. Bulgaristan’da yetiştirilen Yenice tütünleri, Ege tütünlerinin orijinidir. Bu tütünler Ege Bölgesinin ekolojik koşullarının etkisiyle bazı değişimlere uğramıştır. Örneğin kokuları ve yumuşaklığı artmış, yaprak uçları kütleşmiş, dokuları biraz kabalaşmış ve tokluk özelliği gelişmiştir. Ege Bölgesinde yetiştirilen 2023 yılı üretimi İzmir menşei tütün miktarı 42.998*** ton’dur. Ege Bölgesi dışında (Adıyaman, Hatay) gibi bölgelerde de İzmir tütünü yetiştirilmektedir. Toplam üretim miktarı 50 bin tonun üzerine çıkabilmektedir.

Tütün ekolojisinden söz ederken üzerinde durulması gereken diğer bir konu da, tütünlerin sınıflandırılması, kullanım amaçları ve bunlara uygulanan yetiştirme teknikleridir. Tütünün kimyasal yapısını etkileyen faktörlerin başında genetik yapısı gelmekte, yetiştirme teknikleri ile hasat, kurutma ve fermantasyon önemli rol oynamaktadır.

Dünya tütün tipleri kurutma metotlarına göre:

1-Isı ile kurutulanlar (flue crued): Dünyada en yaygın üretilen tütün tipi ısı ile kurutulan tütünlerdir. Bu tütünler, dünya tütün üretiminin, ithalat ve ihracatının yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Flue cured tipi tütünler, güney yarım kürede Yeni Zelanda’dan kuzey yarım kürede Almanya’ya kadar pekçok ülkede yetiştirilmektedir. 2022 FAO verilerine göre ilk 10 ülke Çin Halk Cumhuriyeti, Brezilya, Hindistan, Amerika Birleşik Devletleri, Endonezya, Zimbabve, Zambiya, Tanzanya, Pakistan sayılabilir. Bu ülkelerin ekolojik koşulları ısı ile kurutulan tütünlerin yetiştirilmesine son derece elverişlidir. Türkiye’de Kırklareli, Balıkesir, Düzce gibi şehirlerde Virginia üretilmiş, üretim bölgelerinin çevresinde kurulan fırınlarda da kurutmaları yapılmıştı. Ülke içinde üretilen sigaralarda belli oranlarda yerli üretim tütün ikamesi zorunlu olduğundan, tütün şirketleri Batman, Diyarbakır, Hatay gibi illerde sözleşmeli Virginia tütünü ürettirmektedir. Bu tütünler güneşte (serada) kurutulmakta, sun curing virginia (SCV) ve yerli üretim olarak sigara harmanlarına katılmaktadır. TEKEL’in 1930’lu yıllarda ülke içi virginia denemeleri birçok yerde yapılmış, 2010 yılına kadar Bucak İlçesinde SCV şeklinde üretim devam etmiştir.

2-Havada kurutulanlar (air crued): Bu grubun başında Burley ve Maryland tütünleri gelmektedir. Bunlar kapalı hangarlarda ve gölgede kurutulur. Kurutma sırasında bulundukları ortamın nispi nemi oldukça yüksektir. Bu tütünler için en uygun ve oldukça geniş bir ekolojiye A.B.D. sahiptir. Sigaralık ve puroluk tütünlerin ekolojik istekleri birbirinden farklıdır. Puroluk tütünler, sigaralık tütünlere göre tropik özellikleri çok daha fazla olan bölgelerde iyi yetişirler. Puroluk tütünlerin ekolojileri, ekvatorun hemen iki yanı ve büyük denizlere yakın karalardır. Başta A.B.D.’nde Connecticut vadisindeki örtüaltı arazileri, Küba ve komşu adaları, Brezilya’nın bazı bölgeleri, başta Sumatra, Cava, Borneo olmak üzere Endonezya adaları, Filipinler ve Kuzeybatı Avrupa’daki dar bazı mikro klimalar gelmektedir. Önceki yıllarda Sakarya İlinde Burley tütünleri üretilmişti. Verimli, sulanabilir ve büyük parsel tarlalara dikimi yapılan tütünler olgunlaştıktan sonra (Eylül ayı gibi), saplarıyla hasat edilerek, kurutma hangarlarında güneşle temas etmeden kurutulurdu.

3-Güneşte kurutulanlar (sun crued): Güneşte kurutulan tütünler oriental/şark tipi veya Türk tütünleri olarak adlandırılır. Bu tip tütünlerin ekolojisi diğerleri gibi geniş değildir. Bu alanların başında Türkiye, Yunanistan, Bulgaristan ve Makedonya gelir. 2022 yılı dünya oriental tütün üretimi yaklaşık 150 bin ton olarak gerçekleşmiş, bu üretimin 1/3’ü Türkiye’ye aittir. Yine güneşte kurutulan yarı şark tipi olarak adlandırılan tütünlerin ekolojik alanı, şark tipi tütünlere göre daha geniştir. Amerika kıtasında A.B.D.’nin bazı mikro klima bölgeleri, Arjantin, Şili, Venezüella, Meksika, Paraguay, Kostarika, Avrupa’da Rusya, Polonya, Romanya, İtalya, Macaristan, Asya’da Kıbrıs, İran, Irak, Lübnan, Suriye, İsrail, Pakistan, Hindistan, Tayland, Çin, Myanmar ve Afrika’da Cezayir, Libya, Zimbabve ve Mozambik gibi ülkeler sayılabilir. Önceki yıllarda Doğu ve Güneydoğu bölgelerimizde üretimi yapılan tütünler, yarı şark tipi tütün sınıfına girmektedir.

4-Ateşte kurutulanlar (fire crued): Ateşte kurutulan tütünler, aromatik kokulu ağaçların yakılan odunlarının dumanına maruz bırakılarak hangarlarda kurutulur. Bu tütünler çok farklı bölgelerde yetiştirilmektedir. Ülkemizde bu yöntemle üretim yoktur.

Yukarıda sıralanan kurutma yöntemlerine göre tütünler 4’e ayrılır ve genelde sigaralık olarak kullanılırlar. Başka bir sınıflandırmada, yabancı ve yerli tütünler olmak üzere ikiye ayrılmakta, yabancı tütünler Virginia, Burley, Maryland ve Kentucky olmak üzere Amerikan tütünleri, yerli tütünler ise oriental/şark veya Türk tipi (Türkiye, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Zimbabve) tütünleri olarak tasnif edilmektedir.

Bir de tasnif dışı olarak yetiştirilen deli tütün ve tömbeki tütünleri vardır ki, nargile, enfiye ve çiğneme tütünü olarak kullanılır. Bunların ekolojileri Fas, Tunus, Libya, Etiyopya, İran, Ürdün ve Lübnan gibi ülkelerdir. Bu tütünlerin nikotin oranı %8-15 arasında değişmektedir.

Deli Tütün: Bu tütüne Mahorka veya Hasankeyf ismi de verilmektedir. Deli tütün N.rustica L.türüne dahildir. 150-200 cm kadar boylanabilmekte, hatta bazen boyu daha da uzun olabilmektedir. Yaprakları son derece büyük, kaba yapılı ve dokulu, karınlı ve yaşmaklı bir tütün olup, en fazla Gaziantep ve civarında yetiştirilmektedir. 2023 TUİK verilerine göre 15 dekarlık üretimden 4 ton ürün alınmıştır.*** Tarımı, sulanarak ve gübrelenerek yapılmakta dikim mesafesi 60*40 cm veya daha geniş yapılabilmektedir. Deli tütünün nikotin oranı %3,5-6 arasında değişmekle ve hatta bu oran %10’un bile üzerine çıkabilmektedir. Deli tütün olarak adlandırılmasının nedeni, nikotin oranının bu denli yüksek oluşudur. Deli tütün çiğneme, enfiye ve pipoluk olarak kullanılmaktadır. Mısır başta olmak üzere diğer Ortadoğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Diğer tütünlerden farklı olarak yaprak yaprak değil, bitki bitki (sakla hasat) hasat edilmekte ve sonra yaprakları sıyrılarak alınmaktadır. Kurutulan yapraklar demet haline istiflenmektedir. Deli tütünler nikotin elde edilmesinde de kullanılmaktadır.

Tömbeki (nargile) Tütünü: Tömbeki tütünü, N. Alata ssp. persicum varyetesine dahildir. Bitki özellikleri bakımından deli tütüne benzemektedir. Yaşmaklı, zenepsiz (sapsız), büyük yapraklı ve sert içimlidir. Türkiye’de nargile tütünü olarak en fazla Hatay ilinde üretim yapılmaktaydı. Tömbeki tütünü ile deli tütün tarımında pekçok benzerlikler vardır. Nargile tütününde nikotin %3,2-5,8 olmak üzere azotlu bileşikler yüksektir. Yurtiçi tömbeki tütünü üretimi günümüzde yapılmamaktadır. Nargile tütünü olarak, ithal Virginia tütünleri soslanıp kullanılmaktadır.

*Keyf Bitkileri A.Ü.Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Prof.Dr.Celal ER, Doç.Dr. Mustafa YILDIZ 3.Baskı 2007

**2022 FAO Verileri

***2023 TUİK Verileri