2024 Denizli Tütün Üretimi ve Piyasası
2023 yılı TÜİK bitkisel üretim İstatistiklerine göre Türkiye tütün üretiminde Denizli ikinci, Ege Bölgesi üretiminde birinci durumdadır. Türkiye’de üretilen 98.632 ton tütünün 15.593 tonu Denizli’de üretilmiştir. 2023 yılında en fazla tütün üretimi yapılan il 25.990 ton ile Adıyaman olurken, üçüncü 12.792 ton ile Manisa olmuştur. Denizli’de, 2024 yılında 10.500 üreticinin, 240 bin dekarda tütün üretimi yaptığı tahmin edilmektedir.
13 ilçede tütün üretilmektedir. Kale, Tavas, Acıpayam ve Beyağaç İlçelerinde Denizli tütün üretiminin %85’i yapılmaktadır. Önceki yıllarda tütün üretimine alternatif olarak kekik, lavanta ve adaçayı gibi ıtri ve tıbbi bitkiler tütün üretim alanlarına girmişti. Son yıllarda yabancı otlardan kaynaklanan “Pirolozidin Alkaloidi (PA)” nedeniyle, kekik ihracatında sorunlar yaşanmış, fiyatların düşmesi ve satıştaki zorluklar kekik alanlarının bir kısmının sökülmesine neden olmuştur. Sökülen kekik alanlarına bağ, zeytin ve tütün gibi ürünler girmeye başlamış, yaklaşık 10 bin dekar alanda tütün üretimine dönülmüştür.
2024 yılında Denizli’de Tarım ve Orman Bakanlığı Tütün ve Alkol Daire Başkanlığından (TADB) “Tütün Ticareti Yetki Belgesi” olan 7 tütün şirketi sözleşme yapmıştır. Bu şirketler “TTL, Socotab, Alliance One, Sunel, Prestij, Özege ve Oriental Link” olarak sıralanabilir. Tütün şirketleri üretim döneminde üreticilere avans ödemesi yapmakta ve üretim sürecini takip etmektedir. Dikim ve kırım döneminde olmak üzere ortalama sözleşme tonu başına toplam 100 bin TL avans ödemesi yapılmıştır. Sözleşmelerin fiyat ve özel şartlar bölümü şirketler tarafından belirlenmektedir. 7 kalite değeri üzerinden yapılan sözleşmelerde, 1. kalite fiyatı kilogramı 180 TL olarak yer almaktadır. Geçen yıl Ege Bölgesi tütün üretimi 42,3 bin ton olarak gerçekleşmiş, tütün şirketleri 2023 yılı alımlarında 115 TL/KG’lik sözleşme fiyatının üzerine 5-10 TL arası prim ödemesi yaparak ortalama 122 TL/KG’den alımları tamamlamıştı.
Şubat-Mart aylarında fide yetiştirme ile başlayan tütün üretim süreci, Ekim ayı başında tamamlanmıştır. Köy çeşidi tütün tohumlarının yanında Tarım Bakanlığı üretimi sertifikalı Akhisar 97, İzmir Özbaş, Sarıbağlar 407 ile tütün şirketlerinin dağıttığı sertifikalı Birlik 124 ve Birlik 128 gibi İzmir menşe tütün tohumu çeşitleriyle üretim yapılmaktadır. Tütün dikim makineleri ile günde 6-7 dekar tütün dikilebilmektedir.
Kış aylarının ılıman ve yağışlarının yetersiz olduğu bölgemizde, ilkbahar ayları da kurak geçmiştir. Nisan ayının ilk günleri başlayan tütün dikim işleri, 10 Haziran gibi tamamlanmıştır. Mevsim normalleri üzerindeki sıcaklık ve kuraklık, 20 Mayıs’a kadar dikilen tütünlere olumsuz etkilemiş, Mayıs ayının 20’sinden sonra bulutlu ve yağışlı havalar, çapa dönemindeki tütünlerin büyüme ve gelişmesine olumlu etki yapmıştır. Sıcak ve kurak geçen ilkbahar nedeniyle, trips popülasyonunda artışlar gözlenmiştir. Her türlü zirai mücadelesi yapılan tripslerin neden olduğu domates lekeli solgunluk virüsü hastalığı tütün alanlarında değişik oranlarda görülmekte, verim ve kaliteyi düşürmektedir. Ayrıca Haziran yağışları maviküf hastalığı için uygun ortamın oluşmasına neden olmuş, hastalıkla mücadele çalışmaları yapılmıştır.
Tütünlerin dikim, büyüme ve hasat dönemi olan Nisan-Ağustos ayları arası iklim verileri incelendiğinde; uzun yıllar yağış ortalama değerinden -29,2 mm yağış aldığı, en çok yağışa ihtiyaç olan nisanda -38,1 mm, mayısta +2,7 mm ve haziran ayında ise -24,5 mm yağış kaydedildiği görülmektedir. Aynı dönemde uzun yıllar ortalama sıcaklık değerlerinin nisanda +5,5ºC, mayısta +0,9ºC ve haziran ayında +6,4ºC fazla olması, tütünlerin kısa sürede çiçeklenmesine neden olmuştur. Bu olumsuz koşullardan etkilenerek büyüme ve gelişme geriliği gösteren kimi tütün tarlalarında, kırım yapılmadığı gözlemlenmiştir. Kuru ve sulanan tütünlerde 40-180 kg/da arasında verim alınan sezonda, ortalama verimin 80 kg/da olacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca sulu koşullarda damlama sulama sistemi kurularak üretim yapan parsellerde bulunmaktadır.
Üretici başına 20 dekarın üzerinde bir alanda emek yoğun olarak tütün üretimi yapılmakta, en çok kırım döneminde işçiliğe ihtiyaç duyulmaktadır. Genellikle üretimin her aşaması aile emeği ile karşılanmakta, ihtiyaç durumunda ya yevmiyeci çalıştırılmakta ya da üreticilerin karşılıklı yardımlaşması ile kırım işleri sürdürülmektedir. Son yıllarda üretim maliyetlerinin düşürülmesi amacıyla tütünlerin ipe dizilmesi yerine, elekte ve filede kurutma yöntemleri geliştirilmiştir. Bölgemizde tütünlerin yaklaşık %85’lık kısmı elekte kurutulmaktadır. Bu yöntemle, kırım işçiliği maliyeti düşmektedir. Şöyle ki; el el kırım yapılan tütünlerde en fazla 8-10 kargı (7-8 kg kuru tütün) dizilebilirken, elek usulü kurutulan ve sıyırma yöntemiyle kırım yapılan tütünlerde 4-5 elek tütün kırımı-sıyırması (16-20 kg kuru tütün) yapılmaktadır. Bu yıl kırım yevmiyeleri 1.200 TL’ye kadar çıkmıştır. Her şeye rağmen tütünlerini el el kırıp, dizerek kurutan üreticilere fiyat farkı verilmelidir.
Elekte kurutulan tütünlerin, el el kırımları yapılarak eleğe demet (tapa) şeklinde yerleştirilip kurutulması gerekmektedir. Ancak uygulamada bir veya iki seferde yapılan sıyırma işlemiyle gök, olgun ve geçik yaprakların aynı anda sıyrılarak kurutulması, tütün kimyası (nikotin, şeker, aromatik maddeler, organik asitler vb.) yönüyle istenmeyen ürünler ortaya çıkaracağı, tütünlerin ihracatı ve harmanları iyileştirmesi konularında sıkıntı yaşatacağı aşikârdır. Bu durumun göz ardı edilmesi, tütün üretici sayısının her geçen yıl azalıyor olmasıdır. Bu yıl Denizli’de üretici sayısı ve alanının arttığı söylenebilir ancak Balıkesir’de, Muğla’da, İzmir’de tütünden vazgeçme çok daha hızlıdır. Ege Bölgesinde azalan İzmir tütünü üretiminin ikamesi, Adıyaman’da yapılmaktadır.
Kurutulup istife alınmış tütünler, Kasım-Aralık aylarında tasniflenip kutulanacak, tütünlerin kalite ve rekolte tespiti yapılarak, Ocak-Şubat aylarında alım ve ödeme işlemleriyle, üretim sezonu tamamlanacaktır.
Denizli'de üretilen İzmir menşe yaprak tütünler şark tipi (oryantal) tütün sınıfındadır. Bu tütünler aromatik ve kalite özellikleri yüksek tütün grubundadır. Ege Bölgesinde üretilen tütünlerin bir kısmı Ülkemizdeki sigara sanayisinde kullanılmakta, geriye kalan kısmı ise ihraç edilmektedir.
Türkiye’de faaliyet gösteren yaprak tütün şirketleri yazılı sözleşme usulü tütün üretimi yaptırmakta, aldıkları yaprak tütünleri işleyerek standart hale getirmekte, olgunlaşmasını (fermantasyon) sağlayıp sigara şirketlerine satmaktadır. Sigara şirketlerinin verdiği sipariş miktarı ve fiyatlar, piyasayı oluşturmaktadır. Sigara üretim maliyetlerinin yanında, yüksek vergiler ve rekabetçi ortam yaprak tütün piyasasını etkileyen unsurlardan bazılarıdır.
Dünya sigara şirketleri şark tipi tütün ihtiyacını Türkiye ve Balkan Ülkelerinden temin etmekte, Türkiye bu ihtiyacın yaklaşık 1/3’ünü karşılamaktadır. 2023 yılında Ülkemizin tütün ihracatı 49,5 bin ton olmuş, bu ihracattan 264,7 milyon $ gelir elde edilmiştir. Ülke tütün ihracatının 28,2 bin ton ve 186,2 milyon $’lık kısmı Ege Bölgesine aittir. Ege Bölgesi tütünlerinin 2023 yılı ortalama satış fiyatı 6,59 $/kg’dır.
2024 yılında 17 bin ton tütün üretiminin olacağı, İl ekonomisine 3 milyar TL gelir sağlayacağı tahmin edilmektedir. Üreticiler, şirketler tarafından iki yıl önce başlatılan prim uygulamasının devamını ve kilo başına enaz 15-20 TL prim verilmesini beklemektedir. 2023 yılında tütünden yaklaşık 2 milyar TL gelir elde edilmişti. Son yıllarda tütün alım fiyatları 4 $/kg civarında seyretmektedir. Sözleşmedeki fiyata ulaşmak için dolar kurunun enaz 45 TL olması kaçınılmazdır. Ege Bölgesi üretiminin beklentinin altında olması durumunda, üreticinin eli güçlenecektir.
Tabloda bütün mal ve hizmetlerin satın alındığı kabul edilerek yaklaşık tütün üretim maliyeti çıkarılmıştır. 80 kg/da verime göre elekte ve dizi olarak kurutulan tütünlerin maliyet hesabında faiz kalemi değerlendirmeye alınmamıştır.
Sonsöz: Çiftçilerin örgütsüz olması, ekonomik bakımdan güçlü olan tütün şirketleri karşısında elini zayıf bırakmaktadır. Bölgede tütün üretimi, şirketlerin verdiği avanslarla yürümektedir. Alınan avanslar üretim sermayesi olarak kullanıldığından, üreticiyi rahatlatmaktadır. Avansın azalması veya kesilmesi, tütün üretimini sekteye uğratabilecektir. Ürün birim fiyatlarının enflasyon artışının altında kalması durumunda, prim sistemi uygulanmalıdır.
Tütünün bilinen ikiyüz yıllık geçmişi olan Denizli’de, 2024 yılı üretimi tamamlandı. Son yıllarda tütün tarımı, başka geçim kaynağı olmayan ailelere özgü bir üretim modeli haline geldi. 2024 yılı tütün piyasasının üretici ve alıcıların memnuniyetiyle sonuçlanması temennisiyle… 12 Ekim 2024