Tütün Çiçeği, Kapsülü ve Tohumu
Çiçek: Çanak yaprakları yeşil renkli, uçları hafif sivri, üzeri tüylüdür. Taç yaprakların 5 tanesi birleşerek ucu yıldız şekilli bir boru oluşturur. Renkleri kirli beyaz, sarı, pembe ve kırmızı olabilir.
Çiçekte 5 adet erkek organ bulunur. Erkek organlar taç yaprakları seviyesine veya biraz daha uzun olabilmektedir. Taç yaprakları kırmızı olan tütünlerde flamentler (sapçık) pembe veya kırmızı, beyaz olanlarda ise beyaz veya yeşilimtırak-beyazdır. Antherler (başçık) iki bölmeli odacıklardan oluşur. Tütün çiçeğinde 1 adet dişi organ vardır. Dişicik borusu (style) uzunca olup, bazen tepecik (stigma) taç yaprakların seviyesinden daha yukarıda olabilmektedir. Stigma genellikle yuvarlaktır.
Dişi organın yumurtalığı (ovarium) şişkindir ve çiçek tablasına oturmuştur. Yumurtalık iki veya dört gözlü olabilir. Tozlanıp döllenmeden sonra yumurtalığın gelişmesi (döllenmiş yumurtazigot) ile tütün meyveleri (kapsül) oluşur. Tütün bitkisinde %100’e yakın bir oranda kendine döllenme (autogamie) vardır. Çok nadir olmakla beraber, böcek popülasyonunun yoğun olduğu yerlerde çok az oranda yabancı döllenme (allogamie) görülebilir. Tütünde uzun süren çiçeklenme dönemi boyunca (4-6 hafta) tozlanıp döllenme olmaktadır. Bir çiçeğin döllenmesi 36-48 saatte tamamlanır.
Kapsül: Pek çok bitkide olduğu gibi tütün meyvelerine de kapsül denir. Diğer birçok organ gibi kapsül şekli ve büyüklüğü de kalıtsal olmakla beraber, ekolojik şartlara da bağlıdır. Tütün kapsülleri küre, silindirik veya basık küre şeklinde olabilir. Kapsül uçları genelde sivridir. Kapsüllerin enine çapları (a), dikine çapları (b) a/b oranı 1’e eşit olanlar küre, 1’den küçükse silindirik ve 1’den büyükse basık küre şeklindedir.
GARNER’in yaptığı araştırmalara göre bir tütün bitkisi üzerinde 10-200 kadar kapsül bulunabilmekte, hatta bazen bu sayı 400’e kadar çıkmaktadır. Kapsül boyutları çok farklı olmakla beraber, uzunluğu 15-20 mm, eni ise 1,5-8 mm arasında değişmektedir.
Tohum: Tohumlar, tütün kapsüllerinin içinde bulunan plasenta zarı (yalancı meyve zarı) üzerinde oluşurlar. Tütün tohumları böbrek şeklinde olup, son derece küçüktür. Tütün kapsülleri ve tohumları üzerinde çalışmalar yapan GARNER’e göre kapsüldeki tohum sayısı 2,5-4 bin adet, MARTİN LEONARD’a göre 4-5 bin adettir. BECKER-DİLLİNGEN bir bitkideki tohum sayısının 400 bin kadar olabileceğini, M.Leonard ve Garner ise bu değerin 1 milyon civarında olduğunu ifade etmektedir. Tütün tohumlarının bin dane ağırlığı 0,07 ile 0,09 gram arasında değişmektedir. SEBUT’un yaptığı çalışmalar bir bitkiden ortalama 35-40 gram tohum elde edilebileceğini göstermiştir. Tütün tohumlarının hektolitre ağırlığı 40-60 kg arasında (Virginia 40 kg, Sarıbağlar 60 kg) değişmektedir. Tütün tohumları kahverengiden siyaha kadar değişen bir renk varyasyonu gösterirler. GARNER’e göre üzeri pürüzlü olan tütün tohumları 0,53 mm eninde, 0,75 mm boyunda ve 0,43 mm kalınlığındadır. Tütün tohumlarında %10-15 kadar su, %30-35 kadar yağ bulunup, geri kalan kısmı karbonhidrat ve proteinlerden ibarettir. Tütün yağının %60’ı linoleik asit, %25’i oleik asit ve geri kalan kısmını da diğer yağ asitleri oluşturmaktadır. Tütün yağı kaliteli bir yağ olup, yemeklik yağ olarak kullanılabilir. Tütün yağı, yarı kuruyan yağlardan olduğu için daha çok boya, sabun ve parfümeri sanayinde kullanılmaktadır. Veremli hastaların tedavisinde kullanılan phytin maddesi de tütün tohumundan elde edilmektedir. Tütün yağının donma derecesi -16ºC’dir. Terkip olarak haşhaş yağına yakındır. Tütün tohumunda nikotin eser miktarda olup zararsızdır, başka zehirli madde yoktur.
Tütün tohumları çimlenme kabiliyetlerini uzun zaman (30 yıl kadar) koruyabilmektedir. Çimlenme minimum 13-15ºC, optimumu 27-28ºC’dir.
Bölgeler itibariyle enazdan başlamak üzere alınabilecek tütün tohumu sırasıyla Ege, Karadeniz, Doğu-Güneydoğu Bölgeleri ile burley ve virjinya tütünleri olarak sıralanabilir. Ülkemizde üretilen tütün çeşitlerinden bitki başına 1-5 gram arasında tohum alma imkânı bulunmaktadır. Buna göre 15-40 kg/da arası tohum alınabilir. Doğu ve Güneydoğu Bölgeleri ile burley ve virginia tütünlerinin çoğunda tepe kırma ameliyesi yapılarak üretim yapıldığından, tütün tohumu üretimiyle ilgili olarak çalışılabilecek Ege ve Karadeniz bölgeleri kalmaktadır. Sonbahar mevsiminde özellikle serçe kuşları tütün tohumlarını yiyerek beslenmektedir. Tohum alınacak tütün tarlalarında serçe kuşlarına karşı bir tedbir alınmalıdır.
*Keyf Bitkileri 3.Baskı Prof. Celal ER&Doç.Mustafa YILDIZ Ank.Ünv.Zir Fak.Tarla Bit.Bl.
**Tekel Tütün Enstitü Raporları